“अहमदनगरातील किल्ल्यांची गाथा: इतिहास आणि वास्तुकलेचा अनमोल ठेवा”

अहमदनगर जिल्हा हा महाराष्ट्रातील क्षेत्रफळाच्या दृष्टीने सर्वात मोठा जिल्हा आहे. 

अहमदनगर जिल्हा, भारताच्या महाराष्ट्र राज्यातील, समृद्ध इतिहास, सांस्कृतिक वारसा आणि वैविध्यपूर्ण साठी ओळखला जातो. अहमदनगर जिल्ह्याची काही महत्त्वाची माहिती येथे आहे.

अहमदनगर जिल्हा हा महाराष्ट्राच्या पश्चिमेला आहे.जिल्ह्यामध्ये मैदानी प्रदेश, टेकड्या आणि पठार यांचे मिश्रण आहे, ज्यामध्ये पश्चिम घाटाची पश्चिम सीमा आहे.ऊस, सोयाबीन आणि गहू यांसारख्या पिकांच्या लागवडीसह, जिल्ह्याच्या अर्थव्यवस्थेत कृषी क्षेत्राचे महत्त्वपूर्ण योगदान आहे.जिल्ह्यात उत्पादन आणि कृषी प्रक्रिया उद्योगांना हातभार लावणारे औद्योगिक क्षेत्र आहेत. जिल्ह्यात अनेक धरणे आणि जलाशय आहेत, जे सिंचन आणि पाणी व्यवस्थापनात योगदान देतात.

अहमदनगर जिल्ह्यात वन्यजीव अभयारण्ये आहेत, जैवविविधतेच्या संवर्धनात योगदान देतात.

| Forts in Ahmednagar || अहमदनगर (अहिल्यानगर) जिल्ह्यातील किल्ले:-

अहमदनगर जिल्हा हा क्षेत्रफळाच्या दृष्टीने सर्वात मोठा आहे पण त्यातील सर्वात जास्त भाग हा पठार या आकारात मोडते. पठार असल्या कारणाने जिल्हयात ७ किल्ले आहे. 

• अहमदनगर किल्ला (भुईकोट किल्ला) -Ahmednagar fort
• बहादूरगड(धर्मवीरगड) किल्ला -Bahadurgad Fort
• हरिश्चंद्रगड किल्ला-Harishchandragad Fort
• रतनगड किल्ला-Ratangad Fort
• पेमगिरी किल्ला (शहागड/भीमगड) -Pemgiri Fort
• खर्डा किल्ला-Kharda Fort 

आपल्या सर्व किल्ल्यांची माहिती थोडक्यात बघणार आहोत.

| अहमदनगर किल्ला (भुईकोट किल्ला) -Ahmednagar fort:

अहमदनगर किल्ला हा महाराष्ट्रातील अहमदनगर जिल्ह्यात आहे व तो अहमदनगरमध्ये भिंगार नाल्याजवळ आहे.अहमदनगर किल्ला हा भुईकोट किल्ला म्हणून पण ओळखला जातो.  हा किल्ला त्या काळी अहमदनगर सल्तनत चे प्रमुख मुख्यालय होते. १८०३ मध्ये ब्रिटिशांनी ते ताब्यात घेतले. व त्याचा तुरुंग म्हणून वापर केला गेला. सद्य स्थितीत हा किल्ला भारतीय लष्कराकडे आहे.

इतिहास-History

  हा किल्ला 1427 मध्ये निजाम शहा याने बांधला .अहमदनगर शहराचे  नाव याच अहमद निजाम शाह याच्या नावावरून ठेवण्यात आले . तो निजाम शाह या घराण्याचा पहिला सुलतान होता त्याने परकीय आक्रमणापासून रक्षण करण्यासाठी हा किल्ला बांधला. 

१७०७ मध्ये औरंगजेबाचा मृत्यू याच किल्लावर झाला .1803 मध्ये, दुसऱ्या अँग्लो-मराठा युद्धादरम्यान, आर्थर वेलस्लीने मराठा सैन्याचा पराभव केला होता आणि ईस्ट इंडिया कंपनीने किल्ला ताब्यात घेतला. 

इंग्रजांनी या किल्ल्याचा वापर तुरुंग म्हणून केला होता.येथे जवाहरलाल नेहरू, अबुल आझाद ,सरदार पटेल आणि काँग्रेस च्या इतर ९ सदस्यची या ठिकाणी तीन वर्ष नजर कैदेत ठेवले.   जवाहरलाल नेहरूंचे द डिस्कवरी ऑफ इंडिया त्यांनी येथे कैद असताना लिहिले. 

तसेच अबुल आझाद यांचे घुबर ए खतीर  हे उर्दू मधील एपिस्टले निबंध सर्वत्कृ उदाहरण मानले जाते.

| बहादूरगड किल्ला(धर्मवीरगड) -Bahadurgad Fort:

धर्मवीर गड हा किल्ला महाराष्ट्रातील अहमदनगर जिल्यातील श्रीगोंदा तालुक्यातील पेडगाव या गावात आहे. पेडगाव हे अहमदनगर पासून ७४ किमी तसेच पुण्यापासून १०० किमी आहे. धारवीरगड हा दौंड पासून १५ किमी आहे तसेच भीमा नदीच्या तीरावर स्तीत आहे. अंडाकृती आकाराचा हा किल्ला ९० एकर परिसरात पसरलेला आहे.दोन प्रवेशद्वार यांसह किल्ल्याला आयताकृती आकार आहे. गावाकडे जाणारा दरवाजा सुस्थितीत आहे तर नदीकडे जाणारा दरवाजा जीर्ण अवस्थेत आहे. किल्ल्यात 5 फूट उंचीची मारुती/हनुमानाची मूर्ती आहे आणि 5 मंदिरांचा समूह आहे जो यादव काळात बांधला गेला होता. बालेश्वर, लक्ष्मी-नारायण, मल्लिकार्जुन, रामेश्वर आणि भैरवनाथ ही हेमाडपंती स्थापत्य मंदिरे आहेत. भैरवनाथ मंदिरासमोर अनेक वीर दगड, सतीगल, तोफेचे गोळे, दीपमाळ आणि शिवाची मूर्ती आहे.

हत्ती मोट समोरील लक्ष्मीनारायणाचे मंदिर आजही चांगल्या स्थितीत असून या मंदिराच्या आत शिवलिंग आहे. मंदिराच्या आतील सुशोभित खांब तसेच बाहेरील मूर्ती पाहण्यासारख्या आहेत. समोर असलेले बाळेश्वर मंदिर मात्र अर्धवट कोसळलेल्या अवस्थेत असून त्याच्या आत एक शिवलिंग आहे. थोडक्यात, किल्ल्यातील पाचही मंदिरे आजही पाहण्यासारखी आहेत. 

बालेश्वर मंदिराच्या पुढील तटबंदीवर हवेलीचे अवशेष दिसतात. भीमा नदी मंदिरांच्या मागील बाजूस तटबंदीच्या बाहेर आहे. लक्ष्मीनारायण मंदिरापासून थोडे अंतर चालून गेल्यावर किल्ल्याची तटबंदी व प्रवेशद्वार दिसते. समोर डावीकडे. असे मानले जाते की प्रवेशद्वार एक कोसळलेली कार्यालयाची इमारत आहे. प्रवेशद्वारातून आत गेल्यावर या ठिकाणी औरंगजेब आणि संभाजी राजे भेटलेले दरबार आणि चौकोनी वास्तू दिसतात. 

इतिहास 

निजामशाही काळात पेडगाव हे महत्त्वाचे केंद्र होते. या गावांतर्गत 52 गावांच्या कारभाराच्या काही ऐतिहासिक नोंदी आहेत. त्या काळात क्लाव हा किल्ला मुघलांच्या ताब्यात होता. मुघलांचे दक्षिणेकडील सुभेदार आणि कोकलताश ही पदवी असलेला औरंगजेबाचा मेहुणा बहादूर खान याने 1672 मध्ये भीमा नदीच्या काठावर पेडगाव येथे राहत असताना किल्ला पुन्हा बांधला आणि त्याचे नाव बहादुरगड ठेवले. हा किल्ला पुणे प्रांतातील मुघल सैन्याचा दारुगोळा दीर्घकाळ साठवण्याचे मुख्य ठिकाण होते. बहादूरगड हे किल्ल्याचे नाव असले, तरी पेडगावचा भूगर्भ किल्ला म्हणून ब्रिटिश गॅझेटिअर मध्ये त्याची नोंद आहे.

| हरिश्चंद्रगड किल्ला-Harishchandragad Fort:

हरिश्चंद्रगड ट्रेक हा महाराष्ट्रातील पश्चिम घाटातील सर्वात आव्हानात्मक ट्रेक आहे. एक लोकप्रिय ट्रेक जो सर्व प्रकारच्या ट्रेकर्सना विविध ट्रेकर्सना आकर्षित करतो. 

हरिचंद्रगड हा अहमदनगर जिल्ह्यातील माळशेज घाटात हा एक डोंगरी किल्ला आहे. ते 4,670 फूट उंचीवर चढते.

हरिश्चंद्रगड हा प्राचीन किल्ला आहे. त्याची उत्पत्ती कलचुरी राजघराण्याच्या काळात सहाव्या शतकात झाल्याचे म्हटले जाते. पण ज्या गुहा तुम्हाला वर दिसतात त्या कदाचित ११व्या शतकात कोरलेल्या असतील.

किल्ल्यावरील आणि आजूबाजूच्या प्रदेशातील विविध बांधकामे विविध संस्कृतींचे अस्तित्व दर्शवतात. सप्ततीर्थ पुष्कर्णी, केदारेश्वर गुहा, हरिश्चंद्र मंदिर आणि इतर लेणी ही त्याची उदाहरणे आहेत.

इतिहास-

हरिश्चंद्रगड हा किल्ला खूप प्राचीन आहे. येथे मायक्रोलिथिक मनुष्याचे अवशेष सापडले आहेत. मत्स्यपुराण, अग्निपुराण आणि स्कंदपुराण यांसारख्या विविध पुराणांमध्ये प्राचीन धर्मग्रंथ मध्ये  हरिश्चंद्रगडाचे अनेक संदर्भ आहेत. 

त्याची उत्पत्ती 6व्या शतकात, कलाचुरी राजघराण्याच्या काळात झाल्याचे म्हटले जाते. या काळात हा किल्ला बांधला गेला. विविध लेणी बहुधा 11व्या शतकात कोरल्या गेल्या असतील. या लेण्यांमध्ये भगवान विष्णूच्या मूर्ती आहेत. 

किल्ल्यावरील विविध बांधकामे आणि आजूबाजूच्या प्रदेशात अस्तित्वात असलेली विविध संस्कृती येथील विविध संस्कृतींचे अस्तित्व दर्शवतात. नागेश्वर , हरिश्चंद्रेश्वर मंदिर आणि केदारेश्वराच्या गुहेतील कोरीव काम करून हा किल्ला मध्ययुगीन काळातील असल्याचे सूचित होते, कारण तो महादेव कोळी जमातीचा टोटेम म्हणून महादेवाशी संबंधित आहे. ते मोगलांच्या आधी गडावर नियंत्रण ठेवत होते. पुढे हा किल्ला मोगलांच्या ताब्यात गेला. १७४७ मध्ये मराठ्यांनी ते ताब्यात घेतले. 

कोकण कडा-

हा खडक पश्चिमेकडे तोंड करून खाली कोकणाकडे पाहतो. हे आजूबाजूच्या प्रदेशाचे दृश्य दर्शन देते.  या ठिकाणी हिवाळा आणि पावसाळा पूर्ण पणे धुके असते ते पूर्ण स्वर्गाचा अनुभव देते. या ठिकाणी उन्हाळ्यामध्ये आपण हा कोकणकडा पाहू शकतो . कोकणकडा कोकण प्रदेशाकडे दुर्लक्ष करतो म्हणून हे नाव. कडा म्हणजे मराठीत खडक.

ही एक उभी उंच नैसर्गिक भिंत आहे जिची अवतल रचना आहे. या संरचनेमुळे, आपण अनेक नैसर्गिक घटना अनुभवू शकता जसे की उभ्या ढग फुटणे, वर्तुळाकार इंद्रधनुष्य ज्याला ब्रोकेन स्पेक्टर देखील म्हणतात.

कड्याजवळचे ढग खाली असलेल्या खड्ड्याच्या भागात घुसतात आणि उभ्या आकाशात फेकले जातात. यामुळे उभ्या ढग फुटल्याचा आभास निर्माण होतो.

जेव्हा खोऱ्यात थोडेसे धुके असते आणि सूर्य दरीकडे तोंड करणाऱ्या व्यक्तीच्या मागे असतो तेव्हा एक वर्तुळाकार इंद्रधनुष्य दिसू शकते.

| रतनगड किल्ला-Ratangad Fort:

रतनवाडी पासून 6 किमी अंतरावर, भंडारदरा पासून 23 किमी, पुण्यापासून 183 किमी आणि मुंबईपासून 197 किमी अंतरावर, रतनगड हा महाराष्ट्रातील अहमदनगर जिल्ह्यातील रतनवाडी गावात वसलेला एक प्राचीन डोंगरी किल्ला आहे. महाराष्ट्रातील ट्रेकिंगसाठी रतनगड हे अतिशय लोकप्रिय ठिकाण असून भंडारदरा पर्यटन स्थळांपैकी एक आहे.

हा किल्ला 4250 फूट उंचीवर आहे. रतनगड किल्ला हा ४०० वर्ष जुना किल्ला आहे, हा किल्ला छत्रपती  शिवाजी महाराजांनी वापरला होता.

किल्ल्याला गणेश, हनुमान, कोकण आणि त्र्यंबक असे चार दरवाजे आहेत.

ऑक्टोबर ते डिसेंबर हा रतनगडला भेट देण्याचा उत्तम काळ आहे.

भंडारदरा प्रदेशाच्या पश्चिमेला अहमदनगर जिल्ह्यातील साम्रद गावापासून सांधणचे खोरे दीड किलोमीटर अंतरावर आहे. पावसाळ्याचे चार महिने वगळता वर्षभर गर्दी असते.

खोऱ्यातील रस्ता इतका निमुळता झाला आहे की अनेक ठिकाणी सूर्यप्रकाश जमिनीपर्यंत पोहोचत नाही. आजोबा पर्वत, रतनगड आणि अलंग-मदन-कुलंग किल्ला आणि कळसूबाई शिखरासमोरील सह्याद्रीची भव्यता पाहताना सांधण खोऱ्याची सहल हा एक संस्मरणीय अनुभव आहे. असे म्हटले जाते की खंडातील क्रमांक दोनची खोली आशियामध्ये आहे.

| Pemgiri fort-पेमगिरी किल्ला:

महाराष्ट्रातील अहमदनगर जिल्ह्यातील संगमनेर तालुक्यातील पेमगिरी हे गाव आहे. पेमगिरी हे संगमनेर तालुक्यात आहे. 

नाशिक-पुणे राष्ट्रीय महामार्गापासून 14 कि.मी.

पेमगिरी गावाजवळ चुण्याच्या खाणी प्राचीन काळी प्रसिद्ध होत्या.पेमगिरी गावात जुनी विहीर आहे. त्यावर एक शिलालेखही आहे.

गावाला लागूनच १.५ हेक्टर क्षेत्रफळ असलेले प्राचीन प्रसिद्ध वटवृक्ष आहे.दिल्लीचा मुघल सम्राट शहाजहान आणि विजापूरच्या आदिलशाहीने निजामशाहीचा अंत केला, त्यावेळी अल्पवयीन असलेल्या मुर्तझाला गादीवर बसवण्यात आले आणि मराठा सुभेदार शहाजीराजे भोसले यांनी पेमगिरीच्या शहागडावर 3 वर्षे राज्य केले.

| kharda fort-किल्ले खर्डा 

खर्डा हा महाराष्ट्रातील एक ऐतिहासिक किल्ला आणि पर्यटकांचे आकर्षण आहे. हे सर्वात जुने शिवपट्टण म्हणून ओळखले जाते. हा किल्ला सरदार निंबाळकर यांनी १७४५ मध्ये बांधला. सुलतान राजे निंबाळकर हे या किल्ल्याचे शेवटचे शासक होते. गावात १२ ज्योतिर्लिंगे असून श्रावण महिन्यात भाविकांची मोठी गर्दी असते.

खर्डा किल्ल्याचा इतिहास

खर्डा किल्ला 1795 मध्ये पुण्याचे पेशवे आणि हैदराबादचा निजाम यांच्यात झालेल्या खर्ड्याच्या लढाईसाठी प्रसिद्ध आहे. ही मराठ्यांची शेवटची लढाई होती आणि निजामाचा पराभव झाला होता. खडा राजपूत यांसह मराठा महासंघाने खर्डाचे युद्ध जिंकले.

खर्डा किल्ल्याची रचना

खर्डा किल्ला जमिनीच्या पातळीवर असून अजूनही चांगल्या स्थितीत आहे. या किल्ल्याची भिंत, प्रवेशद्वार अजूनही सुस्थितीत आहे आणि आतमध्ये ‘नानासाहेबांची छत्री’ नावाची मशीद आहे. गावाच्या उत्तरेला कौतुका नदीच्या काठावर पंत नानासाहेब निंबाळकर यांच्या स्मरणार्थ बांधलेले स्मारक मंदिर आहे.

खर्डा किल्ल्याची माहिती

खर्डा किल्ल्यावर जाण्यासाठी औरंगाबाद आणि पुणे हे जवळचे विमानतळ आहेत. अहमदनगर हे जवळचे रेल्वे स्टेशन आहे. खर्डा किल्ल्यावर जाण्यासाठी विमानतळ किंवा रेल्वे स्टेशनवरून टॅक्सी भाड्याने घेऊ शकता. गडावर जाण्यासाठी नियमित बसेस उपलब्ध आहेत.