Gondeshwar Temple Sinnar हे नाशिक मधील एक हेमाडपंथी स्थापत्य शैलीत बांधलेले एक अतिशय सुंदर मंदिर आहे.

गोंदेश्वर मंदिर हे महाराष्ट्रातील नाशिक जिल्ह्यातील सिन्नर येथे वसलेले एक प्राचीन शिवमंदिर आहे. हे मंदिर आपल्या सुंदर हेमाडपंती वास्तुकलेसाठी प्रसिद्ध असून, महाराष्ट्र शासनाने त्याला राष्ट्रीय संरक्षित स्मारक म्हणून ४ मार्च १९०९ रोजी घोषित केले.
हे मंदिर केवळ धार्मिकच नाही तर ऐतिहासिक आणि कलात्मक दृष्टीनेही अतिशय महत्वाचे आहे.
नमस्कार मित्रांनो आज आपण Gondeshwar Temple Sinnar या बद्दल आपण इतिहास,बांधकाम,रचना,धार्मिक व सांस्कृतिक महत्व, प्रवास मार्गदर्शन,गोंदेश्वर मंदिरावर झालेले आक्रमण, वास्तुरचना संपूर्ण माहिती बघणार आहोत तरी तुमचे Pridemarathi परिवारामध्ये स्वागत आहे.

Gondeshwar Temple Sinnar History in Marathi​: गोंदेश्वर मंदिर सिन्नर इतिहास

Gondeshwar Temple Sinnar हे नाशिक जिल्ह्यातील सर्वात भव्य व प्राचीन हेमाडपंती शैलीतील शिवमंदिर आहे. या मंदिराचे बांधकाम यादव राजवटीतील राजगोविंद नावाच्या गवळी राजकुमाराने इ.स. १२व्या शतकात केले. 

हे मंदिर पंचायतन रचनेत बांधलेले असून मध्यभागी गोंदेश्वर महादेवाचे मंदिर आहे व चारही बाजूंना सूर्य, विष्णू, गणपती आणि पार्वती यांची मंदिरे उभारलेली आहेत. मंदिरात स्वतंत्र नंदी मंडप असून, त्यावरील कोरीव शिल्पकला अतिशय देखणी आहे. मंदिराच्या भिंतींवर रामायण-महाभारत कथा, नृत्यरत अप्सरा, गंधर्व, तसेच देवदेवतांचे अप्रतिम शिल्पकाम पाहायला मिळते. संपूर्ण मंदिर काळ्या बेसाल्ट दगडातून बांधलेले असून काही भाग गुलाबी खडकांमध्ये कोरलेला आहे, ज्यामुळे त्याला वेगळे सौंदर्य प्राप्त झाले आहे. 

धार्मिक दृष्टीने या मंदिराचे महत्त्व खूप मोठे असून येथे महाशिवरात्री, श्रावण महिना आणि रथसप्तमीला मोठ्या प्रमाणात यात्रेला गर्दी होते. यादव साम्राज्यावर दिल्ली सल्तनतीचा सेनानी मलिक काफूरने इ.स. १३११ मध्ये आक्रमण केले तेव्हा या मंदिरावर देखील हानी झाली; काही शिल्प भग्न झाली तरी मंदिराची रचना भक्कम असल्यामुळे ते आजही उभे आहे. नंतर बहमनी, मुघल आणि मराठ्यांच्या काळात मंदिर टिकून राहिले. 
आज हे मंदिर भारतीय पुरातत्त्व विभागाच्या ताब्यात आहे आणि महाराष्ट्रातील हेमाडपंती शैलीतील अद्वितीय उदाहरण म्हणून अभ्यासक, पर्यटक व भाविक यांचे आकर्षण बनले आहे.

---

---

गोंदेश्वर मंदिरावर झालेले आक्रमण : Attack on Gondeshwar temple sinner

Gondeshwar Temple Sinnar हे मंदिर १२व्या शतकात यादव राजकुमार राजगोविंदाने बांधले.त्या काळानंतर लवकरच दिल्ली सल्तनत (म्हणजेच तुर्क–अफगाण आक्रमक) यांनी दख्खन भागावर आक्रमणे सुरू केली.इ.स. १३व्या शतकाच्या उत्तरार्धात, अलाउद्दीन खिलजीचे सरदार मलिक काफूर दक्षिणेत आला. त्याने देवगिरी (यादवांची राजधानी) आणि आसपासची अनेक मंदिरे लुटली.या मोहिमेत नाशिक–सिन्नर भागही बाधित झाला होता.

 गोंदेश्वर मंदिरावर थेट मोठ्या प्रमाणात विध्वंस झाल्याचा ठोस पुरावा नाही.
पण त्याच्या काही शिल्पांवर आणि भागांवर आक्रमणाचे खुणा दिसतात (तुटलेली मूर्ती, भग्न झालेले भाग).

---

Gondeshwar Temple Sinnar का टिकून राहिले?

हेमाडपंती शैली – जाड भिंती आणि मजबूत दगडामुळे पूर्णपणे उद्ध्वस्त करता आले नाही.
स्थानिक लोकांचे संरक्षण – भाविकांनी मंदिराची देखभाल केली, शिल्पे लपवली किंवा मूर्ती सुरक्षित ठेवल्या.
दख्खन पठाराची भौगोलिक रचना – सिन्नर थोडं आडवाटेला असल्यामुळे पूर्ण लुटमार टळली.

आजचं महत्त्व

जरी आक्रमण झाले असले तरी गोंदेश्वर मंदिर आजही उभं आहे आणि महाराष्ट्रातील हेमाडपंती शैलीचे सर्वोत्तम उदाहरण मानलं जातं.
यावर झालेल्या आक्रमणाच्या खुणा देखील आज आपल्याला त्या काळातील ऐतिहासिक सत्य सांगतात.

---

गोंदेश्वर मंदिराची वास्तुरचना : Architecture of Gondeshwar Temple Sinnar:

शैली (Style)

हेमाडपंती शैली → यादव राजवटीच्या काळात (११-१३ वे शतक) प्रचलित.
वैशिष्ट्ये:
जोड न वापरता दगडांचे बांधकाम (Dry Masonry),जाड भिंती, काळ्या/गुलाबी दगडाचा वापर,ठोस, चौकोनी रचना.
शिल्पकलेवर भर.

बांधकाम साहित्य (Building Material)

सामान्यत: दख्खन पठारावरील मंदिरे काळ्या पाषाणात असतात.
परंतु गोंदेश्वर मंदिर हे गुलाबी व्हेसिक्युलर बेसॉल्ट दगडात बांधलेले आहे.
हा दगड नाजूक व लवकर झिजणारा असल्यामुळे यावर कोरीवकाम करणे कठीण, पण तरीसुद्धा मंदिरावर केलेली नक्षी अतिशय रेखीव आणि कलात्मक आहे.

मंदिराचा आराखडा (Layout)

हे मंदिर शैव पंचायतन रचना आहे, म्हणजे मध्यभागी मुख्य मंदिर व चारी बाजूंनी उपमंदिरे.

मध्यभागी: गोंदेश्वराचे (शिवलिंग) मंदिर
चार दिशांना उपमंदरे:

• पार्वती मंदिर
• गणपती मंदिर
• सूर्य मंदिर
• विष्णु मंदिर

त्यामुळे संपूर्ण रचनेला पंचायतन स्वरूप प्राप्त झाले आहे.

---

मुख्य घटक :Gondeshwar Temple Sinnar Main Structural Parts:

गर्भगृह (Sanctum / Garbhagriha)

या मंदिरात रेखीव शिवलिंग आहे,गाभाऱ्याचे शिखर उंच, पटाईसारखे असून आकाशाकडे झेपावणारे,शिखरावर नक्षीकाम आणि देवमूर्तींची रचना,गाभाऱ्याभोवती प्रदक्षिणा करण्यासाठी जागा.

सभामंडप (Mandapa / Assembly Hall)

विशाल चौकोनी आकाराचा सभामंडप आहे,खांब (Pillars) पूर्णपणे शिल्पांकित (Carved) आहेत,खांबांवर व भिंतींवर रामायण, महाभारत व पौराणिक कथा, गंधर्व-अप्सरा, नृत्य, वाद्य वाजवणारे यांचे चित्रण,त्रिमित शिल्पकलेमुळे प्रकाश-सावलीच्या छटांनी दृश्य अजूनच खुलते.

अंतराळ (Antarala / Vestibule)

गर्भगृह आणि सभामंडप यांना जोडणारा अरुंद भाग,येथे शिल्पकलेचे सुंदर कमानी आणि अलंकार दिसतात.

शिखर (Superstructure / Shikhara)

शिखर हे नागर शैलीचे वैशिष्ट्य जाणवते तसेच उंच, थरथरित (Stepped) रचना,शिखरावर लहान-मोठे कळस (Miniature Shikharas) कोरलेले आहेत.
शिखराच्या माथ्यावर आमलक (आवळा आकाराचे शिल्प) आणि कळस.

जलप्रणाली (Water Drainage System)

गाभाऱ्यातील अभिषेकानंतरचे जल मंदिराबाहेर सोडले जाते,वैशिष्ट्य: येथे मगराचे तोंड (मकरमुख) कोरलेले असून त्यातून जल बाहेर येते.बहुतेक मंदिरात गोमुख असते, पण इथे मगराचे शिल्प दिसते.मगर = गंगेचे वाहन, त्यामुळे जल गंगाजलाचे प्रतीक मानले जाते.

शिल्पकला : Sculptural Details:

• भिंतींवर व खांबांवर: देव-देवता, यक्ष-यक्षिणी, गंधर्व, अप्सरा शिल्प आहेत.
• पौराणिक प्रसंग: रामायण, महाभारत, पुराणकथा.
• नृत्य व संगीत: नर्तक-नर्तकी, वाद्य वाजवणारे गंधर्व.
• अलंकार: फुलांच्या वेल्या, कमळ, जाळीदार नक्षीकाम.
• शिल्पे अत्यंत त्रिमित (Three-dimensional) असल्यामुळे सूर्यप्रकाशात पडणाऱ्या सावल्या मंदिराचे सौंदर्य वाढवतात.

मापन : Measurements:

मंदिराची लांबी: ~१२५ फूट आहे तर ,रुंदी: ~९५ फूट आहे . तसेच शिखरासहित ऊंची ही १०० फूटांपेक्षा जास्त आहे .संपूर्ण रचना एका दगडी चौथऱ्यावर आहे.

विशेष वैशिष्ट्ये : Unique Features:

• गोंदेश्वर हे गुलाबी दगडात बांधलेले एकमेव मोठे मंदिर तसेच मकरमुख जलवाहिनी आहे.
• शैव पंचायतन रचना (पाच मंदिरांचा समूह).
• शिल्पकलेतील त्रिमित परिणाम – प्रकाश व सावलीच्या छटांत मंदिराचे रूप अधिकच देखणे भासते.
• स्थापत्यशास्त्र + शिल्पकला + धार्मिक श्रद्धा यांचा सुंदर संगम.

महत्व: Importance:

• धार्मिक: शिवभक्तांसाठी अत्यंत पूजनीय स्थळ.
• सांस्कृतिक: रथसप्तमीला मोठा उत्सव, सूर्यपूजन व सूर्यनमस्कार परंपरा.
• स्थापत्य: यादवकालीन हेमाडपंती शैलीचा सर्वोत्तम नमुना.
• शैक्षणिक: वास्तुशास्त्र, शिल्पकला, पुरातत्त्व अभ्यासकांसाठी मौल्यवान ठेवा

---

हे पण बघा

Badami Caves information in Marathi:बदामी गुहा माहिती

Ratangad Fort unforgettable trek-रतनगड एक अविस्मरणीय ट्रेक

---

गोंदेश्वर मंदिर – पंचायतन रचना

पंचायतन रचना म्हणजे मुख्य मंदिर व सर्व बाजूने पाच मंदिरे अशी रचना होय.

गोंदेश्वर मंदिर हे शैवपंचायतन शैलीचे उत्तम उदाहरण आहे.मुख्य मंदिर शिवाला (गोंदेश्वर महादेव) समर्पित आहे.
सभोवताली चार लहान मंदिरे – पार्वती, गणपती, विष्णू आणि सूर्य यांची आहेत.बाहेर स्वतंत्र नंदी मंडप आहे.

---

नंदी मंडप : Nandi Mandap:

स्थान: मुख्य गाभाऱ्याच्या समोर, मंदिराच्या अंगणात.

आर्किटेक्चर:

• चार खांबांवर उभारलेला मंडप.
• छतावर साधं पण मजबूत हेमाडपंती दगडी बांधकाम.

महत्त्व:

• नंदी हा भगवान शिवाचा वाहन आणि भक्तांचा संदेशवाहक मानला जातो.
• गोंदेश्वर मंदिरात नंदी अत्यंत प्राचीन असून त्याच्या मूर्तीवर सुंदर नक्षीकाम आहे.

---

 सूर्य मंदिर : Sun Temple:

स्थान: मुख्य मंदिराच्या डाव्या बाजूस (पूर्व दिशेला).

आर्किटेक्चर:

• छोट्या गर्भगृहासह, शिखर गोलाकार.
• भिंतींवर सूर्यदेवाची रथासह मूर्ती कोरलेली.

महत्त्व:

• सूर्य हा जीवन, ऊर्जा व आरोग्याचा देव.
• आजही रथसप्तमीला येथे मोठा उत्सव साजरा होतो.

---

पार्वती मंदिर: Parvati Temple:

स्थान: मुख्य मंदिराच्या एका दिशेला (सहसा उत्तर-पश्चिम).

आर्किटेक्चर:

• लहान पण आकर्षक.
• गर्भगृहात पार्वतीची मूर्ती होती (सध्या भग्नावस्था किंवा लोप पावलेली).
• भिंतींवर स्त्री-शक्ती आणि मातृत्व दर्शवणारी शिल्पकला.

महत्त्व:

• पार्वती ही शक्ती आणि शिवाची अर्धांगिनी.
• पंचायतनात शिवासोबत तिची उपस्थिती ही संपूर्णता दर्शवते.

---

 गणपती मंदिर: Ganesh Temple:

स्थान: मुख्य मंदिराच्या उजव्या बाजूला मागच्या बाजूस

आर्किटेक्चर:

• छोट्या आकाराचे मंदिर.
• भिंतींवर गजमुखाचे विविध प्रकारचे शिल्प दिसतात.
• सभामंडप साधा पण मजबूत.

महत्त्व:

• गणेश हा विघ्नहर्ता.
• मंदिरात प्रवेश करण्याआधी प्रथम गणेशाचे दर्शन घेणे ही परंपरा आहे.

---

विष्णू मंदिर: Vishnu Temple:

स्थान:मुख्य मंदिराच्या उजव्या बाजूला समोरच्या बाजूस

आर्किटेक्चर:

• विष्णूच्या दशावतारांपैकी काही शिल्प येथे कोरलेली आहेत.
• गर्भगृह साधे पण पायथ्याशी कमळाच्या पाकळ्या कोरलेल्या.

महत्त्व:

• विष्णू हा पालनकर्ता, शिवाशी संतुलन राखणारा.
• शिव-पार्वतीसोबत विष्णू आणि सूर्याची उपस्थिती पंचायतनाची पूर्णता दर्शवते.

पंचायतनाचे महत्त्व

• ही रचना एकात्मता व समन्वय दाखवते.
• मध्यभागी शिव आणि चार दिशांना इतर देवता म्हणजे विश्वाचा समतोल व संतुलन.
• स्थापत्यदृष्ट्या, हे मंदिर केवळ धार्मिक नव्हे तर कला आणि विज्ञानाचा संगम आहे

---

गोंदेश्वर मंदिराचं नाव “गोंदेश्वर” कसं पडलं?

इतिहासकारांच्या मते, हे मंदिर सेउण (यादव) राजवंशाच्या काळात (इ.स. ११व्या–१२व्या शतकात) बांधण्यात आलं.या भागात तेव्हा गोंड नावाचा सरदार/गावप्रमुख होता ज्याने हे शिवमंदिर बांधून दिलं किंवा बांधकामासाठी मदत केली.म्हणून या मंदिराला “गोंडेश्वर” (म्हणजे गोंडाने बांधलेला ईश्वराचे मंदिर) असं नाव पडलं.काही ठिकाणी असा उल्लेख आहे की “गोंड” हा प्राचीन जमाती/समूहाचाही संदर्भ असू शकतो ज्यांनी मंदिर उभारण्यात भूमिका बजावली.म्हणजे सोप्या भाषेत गोंड + ईश्वर = गोंदेश्वर (गोंडांनी उभारलेलं शिवमंदिर).

---

गोंदेश्वर मंदिरापर्यंत कसे पाहोचाल ?

 विमानाने: By Plane:

• जवळचे विमानतळ: नाशिक (ओझर एअरपोर्ट) – साधारण ३५ किमी अंतरावर आहे.
• दुसरा पर्याय – मुंबई विमानतळ (सह्याद्री एक्सप्रेस हायवेने ~१८० किमी).

रेल्वेने:By Train:

• जवळचे रेल्वे स्टेशन: नाशिक रोड (Nasik Road) – साधारण २५ किमी.
• नाशिक रोडहून सिन्नरला जाण्यासाठी बस, कॅब किंवा ऑटो उपलब्ध आहेत.

बसने :एमएसआरटीसी (ST) बस सेवा –By Bus:

• नाशिक → सिन्नर (प्रत्येक ३०–४५ मिनिटांनी बस सुटते).
• पुणे, अहमदनगर, शिर्डी येथून थेट सिन्नरला बस मिळते.

रस्त्याने: By Road

• नाशिक ते सिन्नर – २५ किमी (NH-160 वर).
• पुणे ते सिन्नर – १८० किमी (पुणे–नगर–सिन्नर रस्ता).
• शिर्डी ते सिन्नर – ६० किमी (सह्याद्री महामार्गाने).

मंदिराचे ठिकाण: Location of Temple:

• सिन्नर शहरात प्रवेश करताच गोंदेश्वर मंदिराचे दिशादर्शक फलक दिसतात.
• मंदिर शहराच्या मध्यवर्ती भागात असून, आजूबाजूला वाहनतळ व बाजारपेठ आहे.

पत्ता (Address)

गोंदेश्वर महादेव मंदिर
गोंदेश्वर मंदिर रोड,
सिन्नर, नाशिक जिल्हा,
महाराष्ट्र – ४२२१०३

Co-ordinates (Google Maps Location)

Latitude: 19.8452° N
Longitude: 74.0011° E

हे लोकेशन Google Maps मध्ये शोधलं की “Gondeshwar Temple, Sinnar” नावाने थेट दिसेल.

मंदिराचे वेळापत्रक:Temple Timetable

• सकाळी ६:०० ते रात्री ८:०० पर्यंत मंदिर दर्शनासाठी खुले असते.
• सोमवार व श्रावण महिन्यात विशेष गर्दी असते.
• रथसप्तमी, महाशिवरात्री आणि श्रावण सोमवारला मोठे उत्सव होतात.

प्रवेश शुल्क (Fees)

• प्रवेश मोफत आहे.
• कुठलेही दर्शन शुल्क नाही.
• फक्त विशेष पूजा, अभिषेक किंवा आरती करायची असल्यास पुजाऱ्यांकडे थोडी दक्षिणा द्यावी लागते.

---

संरक्षण :Protection & Management:

हे मंदिर भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षण विभाग (ASI – Archaeological Survey of India) ने संरक्षित स्मारक म्हणून घोषित केले आहे (१९०९ पासून).त्यामुळे मंदिराची देखभाल, दुरुस्ती व सुरक्षा ASI आणि स्थानिक प्रशासन यांच्या संयुक्त देखरेखीखाली केली जाते.
मंदिर परिसरात सुरक्षा रक्षक (guards) आणि CCTV कॅमेरे आहेत.परिसर स्वच्छ ठेवण्यासाठी स्थानिक ग्रामपंचायत व भक्तांची सहभागिता आहे.

---

निष्कर्ष :

 गोंदेश्वर मंदिर हे केवळ एक धार्मिक स्थळ नाही, तर महाराष्ट्राच्या समृद्ध सांस्कृतिक वारशाचे प्रतीक आहे. स्थापत्यशास्त्र, शिल्पकला, धर्म आणि परंपरा यांचा सुंदर संगम येथे दिसतो. जर तुम्ही नाशिक परिसरात प्रवास करीत असाल, तर या मंदिराला नक्की भेट द्या.

---

FAQ: